28/01/2000

Bidh cuimhn’ agaibh gu robh mi ag innse dhuibh, an t-seachdain ’s a chaidh, mu Loch nam Madadh ann an Uibhist a Tuath, agus gu robh ceist ann an robh an t-ainm a’ ciallachadh “Loch nan Con” neo “Loch nam Feusgan Mòra”. Uill, bhon uairsin, tha mi air a bhith a’ rannsachadh nas fhaide air ais ann an eachdraidh nan eilean agus thàinig mi tarsainn air leabhar ainmeil a chaidh a sgrìobhadh leis an Sgitheanach, Màrtainn Màrtainn, ann an sia ceud deug, ceithir fichead ’s a còig-deug (1695) neo mar sin. ’S e an t-ainm a th’air Description of the Western Isles of Scotland.

Seo na chanas Màrtainn mu dheidhinn Loch nam Madadh: “Tha an t-ainm a’ tighinn bho thrì creagan taobh a-muigh beul an locha air an taobh a deas. ’S e ‘madaidhean’ a th’orra mar ainm air sgàth ’s gu bheil na h-uibhir de dh’fheusgain mhòra, ris an canar ‘madaidhean’ a’ fàs orra.” Mar sin, tha e coltach nach eil ceangal sam bith ann eadar Loch nam Madadh agus coin fhiadhaich de sheòrsa sam bith.

Sgrìobh Màrtainn gu robh an loch-mara sin ann an dà phàirt – Loch nam Madadh air an taobh a deas, agus Loch Partan air an taobh a tuath. ’S e “Loch Portain” a th’air a sin an-diugh, ach tha “partan” agus “portan” a’ ciallachadh na h-aon rud – shore crab, mar a chanas iad ann am Beurla.

Tha am facal “partan” gu math inntinneach dhomh fhìn, leis gu bheil cuimhn’ agam air rud neo dhà a chanadh mo sheanair, taobh mo mhàthar, nuair a bha mi glè òg. Rugadh is thogadh e ann an Eilginn, ann am Moireibh, agus cha robh facal Gàidhlig aige. Uill, ’s dòcha nach eil sin buileach fìor. Bhiodh facal neo dhà de Ghàidhlig a’ nochdadh an lùib a chuid Bheurla. Agus cha robh am facal crab aige. Chanadh e “partin” na àite. Rudan mar “look at the wee partin under the rock.” Tha e follaiseach gur e sin dìreach am facal “partan” a chaidh thairis don Bheurla bhon Ghàidhlig.

Tha sean-fhacal ann a chanas “’S fheàrr am partan-tuathal na bhith gun fhear-taighe.” ’S e a th’ann ann am partan-tuathal an seòrsa aig nach eil slige chruaidh. An àite slige a dhèanamh dha fhèin, bidh e a’ cleachdadh seann shlige-mhaoraich a lorgas e air a’ chladach neo air a’ ghrunnd. Bidh sibh eòlach air ann am Beurla mar hermit crab. Partan-tuathal.

Seo an sean-fhacal a-rithist: “’S fheàrr am partan-tuathal na bhith gun fhear-taighe.” Tha mi a’ deanamh dheth gur e boireannach a chanadh sin, ’s dòcha boireannach beartach aig an robh taigh a phòs fear bochd aig nach robh taigh. Agus ’s dòcha nach robh deagh bheachd aig muinntir an àite air an duine. Bhiodh an dithis a’ deanamh dachaigh ann an taigh a’ bhoireannaich mar a bhios partan-tuathal a’ deanamh dhachaigh ann an slige a chaidh a dhèanamh le creutair eile. Ach b’fheàrr leis a’ bhoireannach suidheachadh mar sin a bhith aice na bhith a’ fuireach leatha fhein gu h-aonaranach ’s gun duine. “’S fheàrr am partan-tuathal na bhith gun fhear-taighe.”

Tha am facal “tuathal” gu math gu math inntinneach, agus bheir sinn sùil air a chiall anns an ath litir. Ach fàgaidh mi an-dràsta sibh le seann stòiridh beag anns an robh partan an sàs. Bha dithis bhoireannach a’ fuireach còmhla ach bhiodh an darna tè a’ goid stuth a-mach à baga an t’eile. Mar sin, chuir an t’eile partan beò anns a’ bhag’ aice. An ath thuras a thachair mèirle, ghreimich am partan gu cruaidh air corrag a’ mhèirlich le ìne. “Aaa!” dh’èigh i, “tha an Donas nad bhaga.”

“Tha,” thuirt an t’eile, “nuair a tha thus’ ann!”

Sgitheanach: Skyeman; partan,portan: shore crab; inntinneach: interesting;Eilginn: Elgin; Moireibh: Moray; partan-tuathal: hermit crab; slige: shell,carapace;slige-mhaoraich: shell of a shellfish ie mollusc; còmhla: together; a' goid: stealing; baga:bag (eg handbag); mèirle: theft.

Loch nan Con: Loch of the Dogs; Loch nam Feusgan Mòra:Loch of the Big Mussels (Maddies); bhon uairsin tha mi air a bhith a' rannsachadh nasfhaide air ais ann an eachdraidh nan eilean: since then I have been researching further backin the history of the islands; na h-uibhir de dh'fheusgain mhòra: lots of big mussels; coinfhiadhaich de sheòrsa sam bith: wild dogs of any sort; rugadh is thogadh e: he was born andbrought up; tha mi a' dèanamh dheth: I reckon; bhiodh an dithis a' dèanamh dachaigh: thetwo of them would make a home; boireannach beartach aig an robh taigh a phòs fear bochdaig nach robh taigh: a wealthy woman with a house who married a poor man who did nothave a house; a chaidh a dhèanamh le creutair eile: which was made by another creature;leatha fhèin gu h-aonaranach 's gun duine: by herself, lonely, without a husband; bheir sinnsùil air a chiall: we will take a look at its meaning; anns an robh partan an sàs: in which acrab was involved; bhiodh an darna tè a goid stuth a-mach à baga an t'eile: the first one (wesay the second one in Gaelic) would steal stuff from the others bag; ghreimich X aircorrag a mhèirlich le ìne: X took a grip on the thiefs finger with its (masc.) claw; Tha anDonas nad bhaga!: The Devil is in your bag!

Bhiodh facal neo dhà de Ghàidhlig a nochdadh an lùib achuid Bheurla: one or two words of Gaelic would appear in his English. An lùib meansinvolved with, mixed with but the main point to make here is the use of cuid. It is a simpleword but has a phenomenal number and variety of applications. In this usage it means anindividual portion ie in his English (rather than anybody elses). You will often hear itused in conjunction with the nouns aodach and clann; the noun will be in the genitive.Chaidh na seilleanan am measg mo chuid aodaich (the bees went among my clothes); BidhUilleam is Màiri ann, agus an cuid cloinne (William and Mary will be there, and theirchildren). Tha pàrantan airson 's gum bi an cuid cloinne math air obair sgoile (parents wanttheir children to be good at school work). Sin Calum agus a chuid mhac (there is Calum andhis sons); sin Ealasaid agus a cuid mac (there is Elizabeth and her sons). An do rinn thu dochuid obrach? (did you do your work?).

'S fheàrr am partan-tuathal na bhith gun fhear-taighe: better thehermit crab than to be without a man of the house (ie a husband). An interpretation of thisis given in the text of the letter.