22/09/2000

Air a’ mhìos ’s a chaidh, bha mi ann an Ile. Suarach cho math ’s a bha an t-sìde ach, a dh’aindeoin sin, chòrd an t-eilean rium glè mhath. Bha na daoine uabhasach fhèin laghach, agus choinnich mi ri buidheann de luchd-ionnsachaidh na Gàidhlig a bhios ag èisteachd ris a’ phrògram seo. Mo dhùrachd dhaibh, ma tha iad ag èisteachd an-dràsta.

Cluinnear tric mu “Ile ghorm an fheòir”. ’S dòcha gum bi sibh eòlach air an òran – “’S ann an Ile Bhòidhich”. Tha e a’ tòiseachadh mar seo leis an t-seist:

’S ann an Ile, ’n Ile, ’n Ile

’S ann an Ile rugadh mi,

’S ann an Ile, ’n Ile, ’n Ile

’S ann an Ile bhòidhich

’S e gu leòr a tha sin bhuamsa, ach ’s dòcha gun gabh sibh fhèin an còrr nuair a tha an Litir seachad! Co-dhiù, tha a’ chiad rann a’ tòiseachadh mar seo:

’S ann an Ile ghuirm an fheòir, a rugadh mi ’s a thogadh mi… An Ile ghuirm an fheòir. Carson a tha am facal ag atharrachadh bho ghorm gu ghuirm? Uill, air sgàth ’s gu bheil Ile boireann agus gu bheil am facal anns an tuiseal tabhartach neo dative case. Agus bidh faclan boireann singilte anns an tuiseal sin air an caolachadh.

Chan urrainn dhuinn Ile a chaolachadh ach ’s urrainn dhuinn am buadhair a chaolachadh, agus ’s e sin a tha a’ tachairt. Tha “Ile ghorm” ag atharrachadh gu “an Ile ghuirm”. Agus tha am facal “feur”, neo “feur” mar a chanas na h-Ilich, anns an tuiseal ghineadach – an fheòir.

Co-dhiù, gu leòr de ghràmair. Dè mu dheidhinn an fhacail – gorm? Tha luchd-ionnsachaidh tric ag ionnsachadh gu bheil e co-ionann ri blue ann am Beurla. Agus an uairsin cluinnidh iad rudan mar Ile ghorm an fheòir, agus bidh fìor dhroch bheachd aca air coltas Ile! Uill, chan eil am feur ann an Ile blue, ach tha e gorm. ’S e is coireach airson sin gu bheil gorm cuideachd a’ ciallachadh dath an fheòir. Chan e dath an fheòir ann an leithid Astràilia as t-samhradh, far a bheil e a’ fàs donn le tart is teas, ach dath an fheòir ann an dùthchannan mar Alba is Eirinn.

Tha na dathan Gàidhlig uaireannan a’ cur dragh air luchd-ionnsachaidh, ach tha mi a’ smaoineachadh gu bheil e cudthromach a bhith a’ cuimhneachadh, ged a chì a h-uile sluagh an aon speictream, gu bheil iad a’ briseadh a’ speictream an àirde ann an diofar dhòighean. Agus tha gorm nas fharsainge na blue. Tha e a’ gabhail a-steach uaine dhorch. Agus barrachd na sin.

Bha mi a’ leughadh bàrdachd Ghàidhlig an oidhche roimhe agus thàinig mi tarsainn air dàn a sgrìobh a bhana-bhàrd ainmeil, Sìleas Nighean Mhic Raghnaill, neo Sìleas na Ceapaich, a bha beò anns an t-seachdamh agus an ochdamh linn deug. ’S e an t-ainm air an dàn Còmhradh ris a’ Bhàs. Agus seo na chanas am boireannach òg ris a’ Bhàs:

“Gu dè ghruaim a chuir mi ort,

Nuair a thàinig thu cho coimheach garg

’S nach do ghormaich snàithn’ dhe m’fhalt?”

Chleachd Sìleas an gniomhair “gormachadh” airson “going grey”. Mar sin, tha gorm cuideachd a’ ciallachadh grey agus canaidh daoine each gorm airson each a tha dubh-ghlas. Ach, anns an fhreagairt aige, tha am Bàs a’ cleachdadh facal eile airson grey mar a tha e ann am falt. Ma tha sibh òg ’s dòcha nach bi fios agaibh dè th’ ann fhathast – ach tha làn fhios agam fhèin bho bhith a’ coimhead anns an sgàthan gach latha! Innsidh mi dhuibh dè th’ ann an ath sheachdain.

choinnich mi ri: I met; bòidheach: beautiful; tuiseal tabhartach:dative case; gineadach: genitive; feur,feòir: grass,of grass; dath: colour; uaine dhorch: darkgreen; dubh-ghlas: dark grey; sgàthan: mirror.

a dh’aindeoin sin, chòrd an t-eilean rium glè mhath: despite thatI greatly enjoyed (being on) the island; uabhasach fhèin laghach: extremely nice; modhùrachd dhaibh: my best wishes to them; bidh X air an caolachadh: X will be slenderised(see below); bidh fìor dhroch bheachd aca: they will have a really bad opinion; far a bheil ea’ fàs donn le tart is teas: where it becomes brown with drought and heat; ged a chì a h-uilesluagh an aon speictream: although every people (ie linguistic group) sees the samespectrum; gu bheil iad a’ briseadh a’ speictream an àirde ann an diofar dhòighean: that theybreak the spectrum up in different ways (a’ briseadh an àirde is an English idiom but is nowso common that it has become part of the modern language); gu dè ghruaim a chuir mi ort?:what sorrow have I caused you?; nuair thàinig thu cho coimheach garg, ’s nach doghormaich snàithn’ dhe m’fhalt: that you came so fierce and cruel, though not a hair of myhead has turned grey.

’S ann an Ile ghuirm an fheòir a rugadh mi ’s a thogadhmi: it was in green Islay of the grass that I was born and raised. Gorm becomes ghuirmbecause of two changes – sèimheachadh or lenition of the adjective following a femininenoun (Ile) and caolachadh or slenderisation of the final vowel (in this case the only one) inthe adjective following a feminine noun in the dative singular. The noun would also beslenderised if it were not already slender. Another example would be anns an eaglais ghil,not anns an eaglais gheal but note that these “rules” are not universally adhered to inmodern Gaelic. You will be familiar with rugadh and thogadh, but it is worth noting that thisformation, known as the past tense of the indicative mood of the passive voice, can beapplied to many other verbs (although it was once more common than it is today). Forexample, instead of chaidh sin a dhèanamh (that was made), you can say rinneadh sin. It isneater and will earn you good marks from your Gaelic teacher! If you are interested indelving more deeply into such grammatical matters, Colin Mark’s “Gaelic Verbs” (Roinnnan Cànanan Ceilteach, Oilthigh Ghlaschu 1986) takes a systematic approach and is auseful addition to the learner’s library.

Suarach cho math ’s a bha an t-sìde: the weather was prettypoor. Suarach means “trifling” or “contemptible”. ’S e gnothach suarach a bh’ ann (it wasa shabby affair). Suarach cho math … means that something was poor. Suarach cho math ’sa bha mi air ball-coise nam òige (I was a pretty useless footballer in my youth).