09/02/2001

An ceann beagan làithean tha oidhche shònraichte gu bhith ann – Oidhche Challainn. “Ach fuirich ort, Ruairidh!” tha sibh ag ràdh. “Bha Oidhche Challainn againn o chionn beagan làithean is nach eil deagh chuimhn’ agam fhathast air na dramaichean ’s na pògan!” Uill, tha sibh ceart, ach tha mis’ a’ ciallachadh Oidhche Challainn an t-seann nòis. Agus chan eil àite nas fheàrr ann an Alba airson sin a chomharrachadh na’m Broch ann an Siorrachd Mhoireibh – far a bheilear a’ losgadh a’ chlèibhidh.

’S e a’ Bheurla a th’ air a’ Bhroch – Burghead – agus ‘s e baile beag a th’ ann air cladach Linne Mhoireibh. Gu h-eachdraidheil, bha e gu math cudthromach leis gu robh e na phrìomh àros aig na Cruithnich. Bha dùn mòr mòr ann ach cha mhòr gu bheil rud sam bith air fhàgail dheth an-diugh. Is mòr am beud.

Chaidh an dùn a mhilleadh nuair a thogadh bail’ ùr aig toiseach an naoidheamh linn deug. Ach bha aon rud ann nach deach a mhilleadh. ’S e sin an seann chleachdadh a bh’ aca an uairsin, agus a th’ aca fhathast, air Oidhche Challainn. Air an aonamh latha deug dhen Fhaoilleach gach bliadhna, bidh na “Brochers” mar a chanas an fheadhainn a bhuineas don bhaile riutha fhèin, a’ falbh timcheall leis a’ chlèibhidh.

Tha an clèibhidh na leth-bharaille làn teàrr agus maidean a tha a’ losgadh, agus tha e air a ghiùlain air pòla le sgioba de dh’fhir. Anns an dorchadas, ’s e gnothach air leth a th’ ann, le lasairean buidhe a’ leum gu h-àrd agus teàrr ghoileach a’ dortadh sìos air guailnean an luchd-giùlain.

Tha aon fhear os cionn chàich – “Rìgh a’ Chlèibhidh” – agus ’s ann airsan a tha an t-uallach airson dèanamh cinnteach gun obraich cùisean a rèir an t-seann dualchais. Tha am pòla agus an leth-bharaille air an cur ri chèile le tarrag a th’ air a spàrradh le clach. Agus thathar a’ cur teine ris a’ chlèibhidh an toiseach le fàd-mònach à teine ann an taigh àraidh. Nì an “Rìgh” cinnteach cuideachd gu bheil connadh gu leòr ann, agus gu bheil a h-uile nì air a dhèanamh gu sàbhailte, leis gum bi na ceudan gan leantainn timcheall a’ bhaile.

Fhad ’s a tha iad a’ dol, bidh daoine a’ ruith a-mach às na taighean aca le miotagan sònraicht’ orra, airson maide leth-loisgte fhaighinn a-mach às a’ chlèibhidh. Carson? Uill, tha iad ag ràdh, ma chumas iad am maide slàn fad na bliadhna, bidh deagh fhortan aca. Tha an cleachdadh, mar a shaoileadh sibh, gu math sean.

Gu dearbh, bha an Eaglais uaireigin trom air an fheadhainn a bha a’ losgadh a’ chlèibhidh. Anns an Fhaoilleach, sia ceud deug, ceithir fichead ‘s a naoi (1689), chuireadh casaidean as leth gille òg, Uilleam MacIlleDhuinn, agus a charaidean, gun do “loisg iad clèibhidh, gu robh iad an sàs ann an adhradh saobh-chràbhach agus gun do bheannaich iad an cuid eathraichean a rèir an t-seann chleachdaidh phàganaich, an aghaidh gach riaghailt na h-Eaglaise…”

Uill, nan robh e sean an uairsin, tha e uabhasach sean a-nise – fada nas sine, mar eisimpleir, na fèill-theine eile anns an Fhaoilleach a tha mòran nas ainmeile – Up-Helly-Aa ann an Sealtainn. Nise, ’s dòcha gum bi cothrom aig cuid agaibh faighinn ann agus, mar sin, chan eil mi a’ dol a dh’innse dhuibh dè thachras aig an deireadh. Fàgaidh mi sin don ath sheachdain. Ach tha cuimhne agam air turas a bha mi ann aig an deireadh. Thachair mi ri fear as aithne dhomh aig a bheil Gàidhlig – fear Aimeireaganach. “Tha seo,” thuirt e, “dìreach spectacular!” ’S fhiach a dhol ann.

Oidhche Challainn: Hogmanay; Oidhche Challainn an t-seann nòis: the night before the Old New Year (12 January); Siorrachd Mhoireibh: Morayshire; dùn: fort; an clèibhidh: the clavie (we shall look at a possible Gaelic origin for the word next week); fàd-mònach: a peat; connadh: fuel; ceudan: hundreds (of people); miotagan: gloves; leth-loisgte: half-burnt; slàn: entire; adhradh saobh-chràbhach: superstitious worship; fèill-theine: fire festival.

An ceann beagan làithean tha oidhche shònraichte gu bhith ann – Oidhche Challainn. “Ach fuirich ort, Ruairidh!” tha sibh ag ràdh. “Bha Oidhche Challainn againn o chionn beagan làithean is nach eil deagh chuimhn’ agam fhathast air na dramaichean ’s na pògan!” Uill, tha sibh ceart, ach tha mis’ a’ ciallachadh Oidhche Challainn an t-seann nòis. Agus chan eil àite nas fheàrr ann an Alba airson sin a chomharrachadh na’m Broch ann an Siorrachd Mhoireibh – far a bheilear a’ losgadh a’ chlèibhidh.

’S e a’ Bheurla a th’ air a’ Bhroch – Burghead – agus ‘s e baile beag a th’ ann air cladach Linne Mhoireibh. Gu h-eachdraidheil, bha e gu math cudthromach leis gu robh e na phrìomh àros aig na Cruithnich. Bha dùn mòr mòr ann ach cha mhòr gu bheil rud sam bith air fhàgail dheth an-diugh. Is mòr am beud.

Chaidh an dùn a mhilleadh nuair a thogadh bail’ ùr aig toiseach an naoidheamh linn deug. Ach bha aon rud ann nach deach a mhilleadh. ’S e sin an seann chleachdadh a bh’ aca an uairsin, agus a th’ aca fhathast, air Oidhche Challainn. Air an aonamh latha deug dhen Fhaoilleach gach bliadhna, bidh na “Brochers” mar a chanas an fheadhainn a bhuineas don bhaile riutha fhèin, a’ falbh timcheall leis a’ chlèibhidh.

Tha an clèibhidh na leth-bharaille làn teàrr agus maidean a tha a’ losgadh, agus tha e air a ghiùlain air pòla le sgioba de dh’fhir. Anns an dorchadas, ’s e gnothach air leth a th’ ann, le lasairean buidhe a’ leum gu h-àrd agus teàrr ghoileach a’ dortadh sìos air guailnean an luchd-giùlain.

Tha aon fhear os cionn chàich – “Rìgh a’ Chlèibhidh” – agus ’s ann airsan a tha an t-uallach airson dèanamh cinnteach gun obraich cùisean a rèir an t-seann dualchais. Tha am pòla agus an leth-bharaille air an cur ri chèile le tarrag a th’ air a spàrradh le clach. Agus thathar a’ cur teine ris a’ chlèibhidh an toiseach le fàd-mònach à teine ann an taigh àraidh. Nì an “Rìgh” cinnteach cuideachd gu bheil connadh gu leòr ann, agus gu bheil a h-uile nì air a dhèanamh gu sàbhailte, leis gum bi na ceudan gan leantainn timcheall a’ bhaile.

Fhad ’s a tha iad a’ dol, bidh daoine a’ ruith a-mach às na taighean aca le miotagan sònraicht’ orra, airson maide leth-loisgte fhaighinn a-mach às a’ chlèibhidh. Carson? Uill, tha iad ag ràdh, ma chumas iad am maide slàn fad na bliadhna, bidh deagh fhortan aca. Tha an cleachdadh, mar a shaoileadh sibh, gu math sean.

Gu dearbh, bha an Eaglais uaireigin trom air an fheadhainn a bha a’ losgadh a’ chlèibhidh. Anns an Fhaoilleach, sia ceud deug, ceithir fichead ‘s a naoi (1689), chuireadh casaidean as leth gille òg, Uilleam MacIlleDhuinn, agus a charaidean, gun do “loisg iad clèibhidh, gu robh iad an sàs ann an adhradh saobh-chràbhach agus gun do bheannaich iad an cuid eathraichean a rèir an t-seann chleachdaidh phàganaich, an aghaidh gach riaghailt na h-Eaglaise…”

Uill, nan robh e sean an uairsin, tha e uabhasach sean a-nise – fada nas sine, mar eisimpleir, na fèill-theine eile anns an Fhaoilleach a tha mòran nas ainmeile – Up-Helly-Aa ann an Sealtainn. Nise, ’s dòcha gum bi cothrom aig cuid agaibh faighinn ann agus, mar sin, chan eil mi a’ dol a dh’innse dhuibh dè thachras aig an deireadh. Fàgaidh mi sin don ath sheachdain. Ach tha cuimhne agam air turas a bha mi ann aig an deireadh. Thachair mi ri fear as aithne dhomh aig a bheil Gàidhlig – fear Aimeireaganach. “Tha seo,” thuirt e, “dìreach spectacular!” ’S fhiach a dhol ann.

Puing ghràmair na seachdaine: Tha aon fhear os cionn chàich: one man is above all the rest. Càch is a really useful word which means “the rest” or “the others” of a group. In the nominative it is càch, eg dè tha cach ag ràdh? (what do the rest say?). In the dative it is càch or chàch depending on whether or not the preposition causes lenition, eg tha beachd eadar-dhealaichte aig càch (the rest have a different opinion); ràinig e an stèisean deich mionaidean ro chàch (he reached the station ten minutes before the rest). But in the genitive case, as following a compound preposition, it is chàich, eg thàinig mi an dèidh chàich (I came after the rest); nochd e air beulaibh chàich (he appeared in front of the others). And the same applies when the genitive is employed as a possessive, eg bha amharas aige nach biodh aodach chàich spaideil gu leòr (he suspected the others’ clothes would not be smart enough).

is mòr am beud: it’s a great pity. This is a frequently used phrase. In the past tense it is bu mhòr am beud (it was a great pity).