Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 88: Uilleam Ros

Bha e na bhriseadh-cridhe don bhàrd, Uilleam Ros, nuair a chuala e gu robh a leannan, Mòr Ros, air pòsadh, agus gu robh i air a dhol a dh’fhuireach ann an Sasainn còmhla ris an duine aice. Sgrìobh e an uairsin an dàn, neo òran, air an do chuir e “Oran Cumhaidh” mar ainm. Gu dearbh, ’s e cumha a th’ ann.

Tha còig rannan deug anns an òran mar a sgrìobh am bàrd e. Agus sgrìobh e e airson a bhith air a sheinn, air an fhonn “Robai dona gòrach”. Tha cuid de na rannan nach bi aithnichte idir don mhòr-shluagh an-diugh, ach ’s ann tearc a tha na Gaidheil nach aithnich an deicheamh rann. ’S e sin, mar as trice, a’ chiad rann dhen òran mar a tha e air a sheinn an-diugh. Bheireadh e cus ùine na còig rannan deug gu lèir a sheinn.

Is truagh nach d’ rugadh dall mi, gun chainnt is gun lèirsinn. Sin mar a tha e a’ tòiseachadh. ’S dòcha gu bheil sibh ga aithneachadh. Seo an rann gu lèir:

Is truagh nach d’ rugadh dall mi,

Gun chainnt is gun lèirsinn.

Mus fhac’ mi d’ aghaidh bhaindidh,

Rinn aimhleas nan ceudan.

O’n chunna’ mi air thùs thu,

Bu chliùiteach do bheusan,

Gum b’ fhasa leam am bàs

Na bhith làthair as d’ eugmhais.

’S ann mar sin a tha na briathran nuair a tha an t-òran air a sheinn. Ach chan ann buileach mar sin a chaidh an sgrìobhadh. Anns a’ chiad loighne, an àite Is truagh nach d’ rugadh dall mi, sgrìobh Ros, Carson nach d’ rugadh dall mi..? Agus tha diofar ann cuideachd anns an dà loighne mu dheireadh. Sgrìobh am bàrd, “Chan fhasa leam nam bàs, a bhith làthair as d’ eugmhais.” Ach, ged a tha an diofar sin ann, chan eil diofar mòr sam bith air a’ bhrìgh. Mar a sgrìobh am bàrd ann an rann eile…

…cha d’fhuair mise sgeul

Ann am Beurla neo Gàidhlig,

A dh’innseadh dhomh mar dh’fhaotainn

An gaol ud a smàladh

’S toil leam am pìos seo cuideachd a tha, mar as trice, air a sheinn mar dharna rann:

Gur binne leam do chòmhradh

na smeòrach nan geugan,

Na cuach sa mhadainn Mhàighe,

’s na clàrsach nan teudan,

Nan t-Easbaig air Latha Dòmhnaich,

’s am mòr-shluagh ga èisteachd,

Neo ged a chunntadh stòras

na h-Eòrpa gu lèir dhomh.

Anns an òran thùsail tha am bàrd a-mach tric air fear Cormac, ged nach bi seo a’ nochdadh anns an òran a th’ air a sheinn.

Ach siud mar sheinneadh Cormac,

’s e dearmad a chiad ghaoil…

Bha an Cormac seo na chlàrsair Eireannach a bha ainmeil, aig an àm ud, ann am beul-aithris. Gu bitheanta air a’ Ghaidhealtachd anns an dà dhùthaich – Eirinn agus Alba – bhiodh na clàrsairean a’ siubhal bho àite gu àite is, gu dearbh, bho dhùthaich gu dùthaich, mar gur e aon dùthaich a bh’ ann, a’ dèanamh am bith-beò eatarra. Agus thàinig Cormac a dh’Alba, far an do chuir e seachad bliadhnaichean còmhla ri ceann-feadhna Clann ’icLeòid ann an Leòdhas. Agus ann a sin … uill … chan urrainn dhomh innse dhuibh an-dràsta gu dè dh’èirich dha. Cha cheadaich an ùine mi.

Ach cluinnidh sibh an sgeul an ath-sheachdain, agus tuigidh sibh an uairsin carson a rinn am bàrd, Uilleam Ros, coimeas eadar e fhèin is an clàrsair, Cormac. Agus tuigidh sibh carson a bha e duilich, ann an dòigh, nach robh Ros na chlàrsair, seach bàrd. Ach an-dràsta, leigidh mi soraidh leibh.

Faclan na seachdaine

briseadh-cridhe: disappointment; oran cumhaidh, cumha: lament; cainnt: speech; lèirsinn: vision, sight; baindidh: feminine; smeòrach: thrush; cuach: cuckoo; stòras: riches; tùsail: original; clàrsair: harpist; ceann-feadhna: clan chief.

Abairtean na seachdaine

tha cuid de na rannan nach bi aithnichte: some of the verses willnot be familiar (recognised); ’s ann tearc a tha na Gaidheil nach aithnich an deicheam hrann: scarce are the Gaels who don’t recognise the tenth verse; is truagh nach d’rugadh dall mi: it is a pity I was not born blind; (a) rinn aimhleas nan ceudan: which was the ruin of hundreds (pronounced “kaytan” rather than “kiatun” for the rhyme); bu chliùiteach do bheusan: your conduct was renowned; gum b’ fhasa leam am bàs na bhith làthair as d’ eugmhais: it would be easier for me to die than to live without you; chan fhasa leam nam bàs a bhith làthair as d’ eugmhais: it is worse than death to live without you; a dh’innseadh dhomh mar dh’fhaotainn an gaol ud a smàladh: that would tell me how I could extinguish (the fire of) that love; gur binne leam do chòmhradh na X: your conversation is sweeter tome than X; tha am bàrd a-mach tric air X: the poet often mentions X; siud mar sheinneadh Cormac: that is how Cormac would sing;’s e (a’) dearmad a chiad ghaoil: neglecting his first love; gu dè dh’èirich dha: what happened to him; carson a rinn X coimeas eadar e fhèin is Y; why X made a comparison between himself and Y; leigidh mi soraidh leibh: I’ll say farewell to you.

Puing ghràmair na seachdaine

Nan t-Easbaig air Latha Dòmhnaich: than the bishop on aSunday. You may be unsure as to why Ross wrote Latha Dòmhnaich, rather thanDidòmhnaich. In addition to its slightly more poetic quality, Latha Dòmhnaich is really justanother term for Didòmhnaich. The prefix Di- which appears at the beginning of the days ofthe week in modern Gaelic, is very interesting, for it has cognates in many Europeanlanguages, appearing either as a prefix or suffix or, sometimes, as a separate word. Forexample, Monday is Lundi in French, Lunedì in Italian, dydd Llun in Welsh and Diluain inGaelic. Most importantly, perhaps, it is dies Lunae in Latin, the ancient language of theChurch, which influenced much of this terminology in various tongues, including Gaelic.The Gaelic for Sunday, Didòmhnaich, derives from the Latin, dies Dominica (Day of theLord) but, because Di- is understood to mean “day”, it can be replaced by the standardmodern Gaelic word for “day” – latha (or là). Didòmhnaich remains the standard term forSunday in the southern Gaidhealtachd, including communities which are predominantlyCatholic in the Western Isles. But another term has become standard in northern areaswhere Presbyterianism is the dominant religious persuasion – Latha na Sàbaid (the SabbathDay).

Gnàths-cainnt na seachdaine

cha cheadaich an ùine mi: time will not permit me.

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast