
25/05/2001
A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.
Clip
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh 99
Duration: 04:46
Litir 99: Buaghallan buidhe
Chan eil fhios a’m cia mheud agaibh a tha eòlach air an lus ris an can sinn, ann an Gàidhlig, “buaghallan” neo “buaghallan buidhe”. Tha e cumanta gu leòr ri taobh rathaidean neo ann am pàircean. As t-samhradh, bidh dìtheanan buidhe air, a tha car coltach ri dìtheanan an neòinein. Gu dearbh, tha e ann an teaghlach nan neòinean. Tha luchd-saidheans eòlach air an lus mar Senecio jacobaea, agus ’s e an t-ainm oifigeil a th’ air ann am Beurla, ragwort.
Anns na h-eileanan a-muigh, bhiodh a’ chlann a’ cleachdadh a’ bhuaghallain ann an gèam sònraichte. Bha sin anns na làithean mus robh telebhiseanan neo geamannan-coimpiutair aca! ’S e an t-ainm a bh’ air a’ ghèam “Goid a’ Chrùin” agus seo mar a bha e air a chluich.
Bhiodh a’ chlann a’ tighinn cruinn air àite còmhnard agus bhiodh iad gan sgaradh fhèin ann an dà leth. Bhiodh an darna cuid dhiubh ann an aon sreath, agus a’ chuid eile mun coinneamh ann an sreath eile, agus bhiodh balaich agus nigheanan còmhla anns gach sreath. Bhiodh iad a’ spìonadh lus-buaghallain agus ga thilgeil air an talamh eadar an dà sgioba. B’ e sin an “crùn”.
Bhiodh cuideigin an uairsin a’ leum air a’ chrùn, ga thogail is a’ ruith leis. Bhiodh e a’ feuchainn ri ruith timcheall na sgioba eile gu lèir, is tilleadh don fheadhainn aige fhèin. Nan dèanadh e sin, rachadh leis, agus bhiodh an geam a’ tòiseachadh a-rithist leis a’ chrùn anns a’ mheadhan.
Ach nan robh am fear leis a’ chrùn air a ghlacadh leis an sgioba eile, bhiodh aige ri falbh bhon “champa” agus chuireadh an fheadhainn eile an t-ainm “cnoimheag” neo “cnuimheag” air. Agus, mar a bu lugha de chnoimheagan air an sgioba agad aig an deireadh, ’s ann a b’ fheàrr. Agus b’ e sin an gèam.
Anns na seann leabhraichean, tha buaghallan air a litreachadh “b-u-a-d-h-g-h-a-l-l-a-n” agus thathar a’ dèanamh dheth gu bheil e a’ tighinn bhon dà fhacal “buadh” agus “gallan”, a’ ciallachadh ann am Beurla, “the virtuous stalk” neo ’s dòcha “the victorious stalk”. Chan eil fhios a’m carson a bhiodh an darna fear iomchaidh, leis gu bheil a leithid de lus a’ toirt droch bhuaidh air beathaichean a dh’itheas e. Agus, a thaobh an fhir eile, ’s dòcha gu bheil e a’ buntainn air a’ chomas, a th’ aig an lus seo, fàs pailt ann am pàirc nach eil air a cumail ann an deagh òrdugh.
Co-dhiù neo co-dheth, sin am buaghallan, agus tha fhios gu robh am bàrd, Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir eòlach air, mar a bha e eòlach air na lusan cumanta air fad a bha a’ fàs anns an sgìre aige. Bha mi a’ leughadh beagan de bhàrdachd Dhonnchaidh an latha eile, agus thàinig mi tarsainn dà rann a chòrd rium gu mòr.
Tha iad às òran air a bheil “Oran do chaora a fhuaradh a’ ghibht o Mhnaoi Uasail àraidh”. Tha an t-òran mu dheidhinn caora cheann-fhionn, mar a bh’ aige fhèin oirre, air an robh Donnchadh gu math measail, agus a chaill e. Ach, aig an deireadh, as dèidh dha a’ chaora a mholadh, agus as dèidh dha leigeil fhaicinn mar a bha e ga h-ionndrainn, tha e a’ cur a fheallsanachd an cèill. Tha mi a’ smaoineachadh gu bheil e a’ seasamh airson mòran rudan nar beatha – ri linn Dhonnchaidh – agus an latha an-diugh. Fàgaidh mi agaibhse e:
Beannachd leis an rud a dh’fhalbhas;
Chan e ’s fheàrr dhuinn ach na dh’fhanas.
’S fheàrr bhith crìdheil leis na dh’fhuiricheas
Na bhith tùrsach mu na chailleas.
Faclan na seachdaine
Abairtean na seachdaine
Puing ghràmair na seachdaine
Gnàths-cainnt na seachdaine
Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic
Podcast
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh
Litrichean Gaidhlig do luchd-ionnsachaidh. Gaelic letters for students of the language.