
17/03/2006
A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.
Clip
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh 350
Duration: 05:30
Litir 350: Co às a thàinig am facal "Mòd"?
’S e facal inntinneach a th’ ann am mòd, nach e? Seo na thathar ag ràdh anns an fhaclair Ghàidhlig Brìgh nam Facal airson “mòd”: 1. Fèis far am bi co-fharpaisean ann an ceòl, seinn, dràma etc, agus 2. (aosta) cùirt. Tha sin ceart, nach eil? Sin mar a tha am facal an-diugh.
Ach ma thèid sinn air ais mu cheud bliadhna gu faclair Dwelly, tha e gu math eadar-dealaichte. Seo na th’ aig Dwelly fo “mòd”: 1. Court, court of justice, 2. Assembly, meeting, 3. Petty court, 4. Baron baillie court, 5. Court at which presides the agent of landed proprietors, to adjust differences among tenants, and to take cognizance of all abuses of any portion of his employees’ property. An uair sin sìos aig àireamh 6: Annual competition held in Gaelic literature and music etc, under the auspices of An Comunn Gàidhealach.Nach eil sin a’ dearbhadh mar a dh’atharraicheas cànan ann an ceud bliadhna?!
’S ann às an t-Seann Lochlannais a thàinig am facal mòd. Bha mót a’ ciallachadh coinneamh no cùirt – an ìre mhath a’ chiall a bh’ air an fhacal ann an Gàidhlig mus d’ fhuair an Comunn Gàidhealach grèim air aig deireadh an naoidheamh linn deug. Nuair a bha an Comunn a’ taghadh ainm airson na fèise ciùil aca, bha cuid an aghaidh “mòd” leis gur e facal a bh’ ann aig nach robh seann fhreumh Ceilteach. Co-dhiù, ’s e “mòd” a chaidh a thaghadh, agus ’s e Mòd a’ Chomuinn a’ phrìomh chiall air an fhacal an-diugh.
Ach, às dèidh dhomh sin a ràdh, tha e inntinneach mar a nochdas am facal ann an seanfhaclan. Mar eisimpleir: Chan ann a h-uile là a bhios mòd aig Mac an Tòisich. Chan ann a h-uile là a bhios mòd aig Mac an Tòisich. Tha mòd an seo a’ ciallachadh “court”.
’S e a bh’ ann am Mac an Tòisich fear a bha na bhàillidh do Iarla Pheairt. Bha fearann aige ann am Magh Bhàrd ann an Srath Èireann. ’S e duine cruaidh a bh’ ann. Bhiodh e a’ feuchainn ri aon eucoireach a chrochadh gach là a bha e a’ cumail cùirt, airson eagal a chur air eucoirich eile, agus airson e fhèin a dhèanamh ainmeil. Is math nach robh cùirt – no mòd – aige a h-uile là.
Seo an seanfhacal eile a lorg mi le “mòd” ann: Is truimid am màl am mòd. Tha sin a’ ciallachadh, “The rent is all the heavier because of the food-rent.” Is truimid am màl am mòd. B’ e sin ciall eile air “mòd”. Bha e a’ ciallachadh na dh’fheumadh màladair a thoirt don uachdaran aige ann am biadh. Bha sin a bharrachd air na dh’fheumadh e a thoirt don uachdaran ann an airgead. Bha meudachd, no luach, a’ mhòid a rèir meudachd an fhearainn.
Mar eisimpleir, tràth san naoidheamh linn deug, bha aig tuathanach air Oighreachd a’ Bharra Challtainn ri dusan dusan ugh agus dusan cearc a thoirt seachad gach bliadhna mar mhòd. Bha toll ann an dreasair sa chidsin ann an taigh an uachdarain agus, nan robh na h-uighean a bha e a’ faighinn beag gu leòr ’s gun d’ rachadh iad troimhe, cha ghabhadh an t-uachdaran riutha mar phàirt dhen mhòd.
Sin am facal mòd, ma-thà – co-dhiù leth-cheud bliadhna mus do thòisich Mòd a’ Chomuinn, mar a tha sinn eòlach air an-diugh. Nach math, ge-tà, nach eil na seann mhòdan ann am bith tuilleadh – is gu bheil iad air an cuimhneachadh a-mhàin ann an seanfhaclan.
Faclan na Litreach
Abairtean na Litreach
Puing-chànain na Litreach
Seanfhacal na Litreach
Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic
Podcast
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh
Litrichean Gaidhlig do luchd-ionnsachaidh. Gaelic letters for students of the language.