28/04/2006

Tha mi a’ dol a leughadh liosta de dh’fhaclan dhuibh. Tha mi airson ’s gun èist sibh riutha, agus gun obraich sibh a-mach dè th’ annta. Tha iad a’ dol còmhla ann an dòigh air choreigin: An Rùd, An Tarbh, Càraid, A’ Chrùbag, An Leòmhann, An Òigh, Am Meidh, An Nathair-nimhe, Am Boghadair, An Gobhar, Fear-giùlain Bùirn agus Na h-Iasgan.

Bu chòir dhomh ràdh, ’s dòcha, gun tàinig an liosta à Eilean Bheàrnaraigh – Beàrnaraigh Mòr – far chosta siar Eilein Leòdhais. Buinidh cuid de na faclan don sgìre sin. Bhiodh iad eadar-dhealaichte ann an sgìrean eile, ’s dòcha. Seo iad a-rithist. An Rùd, An Tarbh, Càraid, A’ Chrùbag, An Leòmhann, An Òigh, Am Meidh, An Nathair-nimhe, Am Boghadair, An Gobhar, Fear-giùlain Bùirn agus Na h-Iasgan.

’S e a th’ annta dà chomharra dheug na Crios-nèimhe. Dà chomharra dheug na Crios-nèimhe. The twelve signs of the zodiac. An Rùd no an rùda no reithe – Aries, the ram, An Tarbh – Taurus, the bull, Càraid – Gemini, the twins, A’ Chrùbag – Cancer, the crab, An Leòmhann – Leo, the lion, An Òigh – Virgo, the virgin, Am Meidh – Libra, the scales, An Nathair-nimhe – Scorpio, the scorpion, Am Boghadair – Sagittarius, the archer, An Gobhar – Capricorn, the goat, Fear-giùlain Bùirn – Aquarius, the water carrier agus Na h-Iasgan no na h-èisg – Pisces, the fishes.

Tha am fiosrachadh a’ tighinn bho leabhar a chaidh fhoillseachadh o chionn beagan mhìosan, air a bheil Muir is Tìr. ’S e a th’ ann cruinneachadh de bheul-aithris is fios mu àrainneachd na mara, na tìre is nan speuran. Chaidh a chur ri chèile le fear a bha na iasgair – Seòras Chaluim Sheòrais no Seòras MacLeòid nach maireann.

Bu mhath leam blasad a thoirt dhuibh de chuid dhen stuth a th’ anns an leabhar. Dè th’ ann an Co-shìntean Leud, mar eisimpleir? Uill, ’s e a th’ annta, a rèir an leabhair, “Criosan a tha air an tarraing co-shìnte ri crios-meadhain an t-saoghail. Tha na criosan seo a’ fàs nas lugha mar as fhaisge a tha iad a’ tighinn air cridhe na h-àird a Tuath ’s a Deas.” Parallels of latitude. Co-shìntean Leud. ’S e leud a’ Ghàidhlig aig Seòras Chaluim air “latitude”. Agus tha e a’ ciallachadh, “An t-astar a tha àite dìreach Tuath no Deas air crios-meadhain an t-saoghail”.

Agus seo mar a mhìnicheas Seòras “longitude”: Astair: Longitude: “An t-astar a tha àite an Iar no an Ear air crios na h-àird a Deas Greenwich”. Co-shìntean Astair – the meridians of longitude: “Criosan a tha air an tarraing co-shìnte ri crios meadhan-lathach Greenwich tro chridhe na h-àird a Tuath ’s a Deas.” Bidh cuid a’ cleachdadh “fad” airson longitude ach ’s e astair a bha Seoras Chaluim a’ cleachdadh. Agus tha e inntinneach gur e cridhe na h-àird a Tuath a bh’ aige airson North Pole. Bidh daoine ag ràdh Am Pòla mu Thuath san latha an-diugh.

Nise, seo beagan fiosrachaidh bhon leabhar. Leughaidh mi a’ chiad phàirt de sheantans. Cuiribh fhèin crìoch air. Tha sia mìle is ceithir fichead troigh a’ dèanamh _____. Dè? Tha sia mìle is ceithir fichead troigh a’ dèanamh mìle mara. Tha mìle mara co-ionann ri aon _______. Dè? Tha mìle mara co-ionann ri aon mhionaid leud. Aon mhionaid leud. Ciamar a chaidh dhuibh le sin? Am biodh sibh nur deagh mharaiche?

Faclan na Litreach: Beàrnaraigh Mòr: Great Bernera; comharra: sign, mark; Crios-nèimhe: Zodiac (a feminine word in this dialect); Seòras Chaluim Sheòrais: George, son of Calum, who was son of George.

Abairtean na Litreach: tha mi airson ’s gun èist sibh riutha: I want you to listen to them; ann an dòigh air choreigin: in some way or another; rùd/rùda: ram; tarbh: bull; càraid: twins, couple; crùbag: crab; leòmhann: lion; òigh: virgin; meidh: scales; nathair-nimhe: scorpion; boghadair: archer; gobhar: goat; fear-giùlain bùirn: water carrier; iasgan (more commonly èisg): fishes; cruinneachadh de bheul-aithris is fios: a collection of oral tradition and information; àrainneachd na mara, na tìre is nan speuran: the environment of the sea, the land and the heavens; bu mhath leam blasad a thoirt dhuibh: I would like to give you a small taste; criosan a tha air an tarraing co-shìnte ri crios-meadhain an t-saoghail: belts that are drawn parallel with the Equator; a’ fàs nas lugha mar as fhaisge a tha iad a’ tighinn air cridhe na h-àird a Tuath ’s a Deas: growing smaller the closer they get to the North and South poles; cuiribh fhèin crìoch air: finish it off yourself; sia mìle is ceithir fichead troigh: six thousand and eighty feet; tha mìle mara co-ionann ri aon mhionaid leud: a nautical mile is equal to one minute of latitude; ciamar a chaidh dhuibh le sin?: how did you get on with that?; am biodh sibh nur deagh mharaiche?: would you make [be] a good mariner?

Puing-chànain na Litreach: Co-shìntean: parallels (of latitude). This word derives from the verb co-shìn. Sìn, sìneadh means “stretch out, extend” (sìn do làmh a Mhàiri = give [me] your hand, Mary). Co-shìn means “stretch out together” ie “lie parallel”. The adjective (actually the past participle of the verb) is co-shìnte – which means “parallel”. Co-shìnteachan is the Gaelic for parallelogram – and it’s not a new-fangled word – you’ll find it in Dwelly.

Gnàths-cainnt na Litreach: mar as fhaisge a tha iad a’ tighinn air: the closer they get to.