30/06/2006

Thathar ag ràdh gum b’ e am batail mu dheireadh eadar Gàidheil is Goill ann an Alba “Sabaid Mhòr Inbhir Ùige” ann an ochd ceud deug, caogad ’s a naoi (1859). ’S e gnothach uabhasach a bh’ ann às nach bi Gàidheal no Gall moiteil an-diugh. Thòisich e le ubhal – no, a rèir cuid, orainsear. Agus chrìochnaich e le aimhreit mhòr air sràidean Inbhir Ùige.

Bha na mìltean de Ghàidheil ann an Inbhir Ùige airson an iasgaich. ’S ann à Leòdhas a bha mòran aca. Air an t-seachdamh latha fichead dhen Lùnastal – ’s e Disathairne a bh’ ann – thòisich sabaid air an àrd-shràid eadar dithis bhalach. ’S ann mu dheidhinn ubhal – no orainsear – a bha an t-sabaid. B’ iad an dithis gille à Inbhir Ùige agus fear Calum MacLeòid à Bail’ Ailein ann an Leòdhas. Bha Calum ceithir bliadhn’ deug a dh’aois.

Bha gu leòr a-muigh air an t-sràid agus sgaoil an t-sabaid mar fhalaisg sa mhòintich. Taobh a-staigh dà mhionaid bha na ceudan air a dhol an amhaichean a chèile. Thàinig na poilis agus dh’fheuch iad ri eileanach a chur an grèim a bhathar a’ coireachadh airson na h-aimhreit. Ach cha leigeadh a charaidean leis na poilis a thoirt air falbh. Mu dheireadh fhuair na poilis taic bho chuid de mhuinntir an àite, agus chaidh aca air an duine a thoirt gu stèisean nam poileas.

Chuairtich na h-eileanaich an togalach. Bha iad a’ toirt rabhadh seachad gun toireadh iad fhèin an duine a-mach mura biodh e air a leigeil ma sgaoil. Bha na poilis dhen bheachd gum b’ e fear à Ceòs ann an Leòdhas, Raibeart Dòmhnallach, an ceannard aca. Thàinig iad a-mach agus tharraing iad Raibeart a-steach don togalach. A rèir aithris, chaidh a chuid aodaich a reubadh dheth anns an ùpraid.

Dh’fhàs a’ mhì-rian na bu mhiosa. Thuirt an sluagh gun leagadh iad an togalach gu làr mura leigeadh na poilis na h-eileanaich ma sgaoil. Bha mu dhà mhìle gu leth duine an làthair, ach bha dìreach mu cheud a’ gabhail pàirt san aimhreit.

Bha feadhainn a’ sadail chlachan. Chaidh trithead uinneag a bhriseadh ann an Talla a’ Bhaile agus bha feadhainn a’ toirt ionnsaigh air daoine eile a bha dìreach a’ coimhead a’ ghnothaich. Chaidh oidhirp a dhèanamh, ann an Gàidhlig is Beurla, fearg an t-sluaigh a mhùchadh, ach cha do dh’obraich e.

Cha robh an t-Àrd-chonstabal air a bhith dìomhain, ge-tà. Bha e air fios a chur don t-soitheach dìon-iasgaich, am Princess Royal, a bha anns an sgìre. Bha e cuideachd air a bhith a’ clàradh cuid de dh’fhir an àite mar chonstabalan sònraichte.

Bha dragh air na h-ùghdarrasan cuideachd mu choinneamh-ùrnaigh a bha a’ gabhail àite faisg air làimh, anns an robh mìle gu leth duine – a’ chuid a bu mhotha aca nan Gàidheil. Chaidh brath a chur don mhinistear, Mgr MacAoidh à Dùthaich MhicAoidh, iarraidh air a’ choitheanal aige dhol dìreach dhachaigh às dèidh làimh. Rinn e sin, agus chaidh a’ chuid a bu mhotha de na daoine dhachaigh gun dàil. Rinn Mgr MacAoidh fhèin air làrach na h-aimhreit agus bhruidhinn e ris an t-sluagh airson fichead mionaid, ag iarraidh orra sgaoileadh, ach cha do ghabh iad a chomhairle.

An uair sin leugh an Siorram Achd na h-Aimhreit. Agus chì sinn dè thachair an ath-sheachdain.

Faclan na Litreach: Ceòs: Keose; mì-rian: disorder; crann: mast; dìomhain: idle; coinneamh-ùrnaigh: prayer meeting; Dùthaich MhicAoidh: The Mackay country of N. Sutherland.

Abairtean na Litreach: Sabaid Mhòr Inbhir Ùige: The Great Fight of Wick; às nach bi X no Y moiteil an-diugh: of which neither X or Y is proud today; chrìochnaich e le aimhreit mhòr: it finished with a great riot; b’ iad an dithis gille à Inbhir Ùige agus X à Bail’ Ailein: the two were a lad from Wick and X from Balallan; sgaoil an t-sabaid mar fhalaisg sa mhòintich: the fighting spread like a muirburn on the moor; bha na ceudan air a dhol an amhaichean a chèile: hundreds [of people] were at loggerheads; dh’fheuch iad ri eileanach a chur an grèim: they tried to arrest an islander; a bhathar a’ coireachadh: who was being blamed; cha leigeadh a charaidean leis na poilis a thoirt air falbh: his friends wouldn’t let the police take him away; chuairtich na h-eileanaich an togalach: the islanders surrounded the building; chaidh a chuid aodaich a reubadh dheth: his clothes were ripped off; gun leagadh iad an togalach gu làr: that they would completely destroy the building (to the ground); a’ sadail chlachan: throwing stones; a’ toirt ionnsaigh: attacking; chaidh oidhirp a dhèanamh fearg an t-sluaigh a mhùchadh: an effort was made to stifle the crowd’s anger; a’ clàradh cuid de dh’fhir mar chonstabalan sònraichte: registering some men as special constables; rinn X air làrach na h-aimhreit: X made for the site of the riot; ag iarraidh orra sgaoileadh: asking them to disperse; leugh an Siorram Achd na h-Aimhreit: the Sheriff read the Riot Act.

Puing-chànain na Litreach: Bha iad a’ toirt rabhadh seachad (gun toireadh iad fhèin an duine a-mach mura biodh e air a leigeil ma sgaoil): they were warning (that they would release the man themselves if he were not let go). There is no simple Gaelic verb which serves as an equivalent to “warn”. The phrase thoir rabhadh do/dha is used where there is a direct object – eg bheir mi rabhadh dhaibh (I will warn them). If there is no object expressed then we often add seachad eg thug mi rabhadh seachad gum bithinn feargach (I gave a warning that I would be angry).

Gnàths-cainnt na Litreach: chaidh aca air (an duine a thoirt gu stèisean nam poileas): they managed (to take the man to the police station). Chaidh agam air a’ chraobh a leagail: I managed to fell the tree.