20/07/2007

Càite an robh na coimhearsnachdan mu dheireadh far an robh Gàidhlig Eilean Mhanainn air a cleachdadh ann an nòs traidiseanta mar chainnt an t-sluaigh? Ceann a deas an eilein? Ceann a tuath an eilein? Uill, dh’fhaodadh nach ann an Eilean Mhanainn idir a bha iad. Dh’fhàg mòran Mhanainneach an t-eilean anns an naoidheamh linn deug. Cha robh e beartach an uair sin mar a tha e an-diugh.

Chaidh mòran dhiubh gu ruige Ohio agus Pennsylvania anns na Stàitean Aonaichte. Bha an cànan beò ann am Pennsylvania aig toiseach an fhicheadamh linn. Agus bha i air a cleachdadh gu cunbhalach ann an grunn bhailtean ann an Ohio – a’ gabhail a-steach Cleveland fhèin. Thathar a’ tomhas gu bheil tùsan Manainneach aig trithead mìle duine ann an Cleveland. Chan eil ach ochdad mìle ann an Eilean Mhanainn fhèin.

Ach – dìreach mar a tha ann an Alba an-diugh – ’s ann san t-seann dachaigh aice a mhaireas an cànan beò no a gheibh i bàs. Mar a chì sinn tha barrachd dòchais aig muinntir Eilean Mhanainn an-diugh gum mair i na bh’ aca airson ùine.

Gu mì-fhortanach, ge-tà, anns an naoidheamh linn deug bha mòran – gu h-àraidh ann an ùghdarrasan riaghlaidh an eilein – a’ guidhe bàs dhi. Ann an ochd ceud deug, seachdad ’s a h-aon (1871), bha i fhathast aig fichead ’s a còig às a’ cheud dhen t-sluagh – còrr is trì mìle deug duine. Aig toiseach an fhicheadamh linn bha sin air tuiteam gu beagan is ceithir mìle. Agus ann an naoi ceud deug fichead ’s a h-aon (1921), bha na bu lugha na mìle air fhàgail. Ceathrad bliadhna às dèidh sin bha dìreach dithis ann – Sage Kinvig, a chaochail bliadhna às dèidh sin, agus Ned Maddrell a chaochail ann an naoi ceud deug, seachdad ’s a ceithir (1974).

Nuair a bha mi ann an Eilean Mhanainn chaidh mi a Chreneash. ’S e sin am baile anns an deach am film Waking Ned a dhèanamh. Chan eil fhios a’m am faca sibh am film ach tha e glè shnog. Tha e stèidhichte air coimhearsnachd iomallach ann an Èirinn far a bheil bodach a tha seo – air a bheil Ned – a’ buannachadh a’ chrannchair nàiseanta. Tha uiread de ghrad-iongantas a’ tighinn air nuair a gheibh e an naidheachd, ’s gu bheil e a’ faighinn bàs sa spot. Tha a’ choimhearsnachd an uair sin a’ cur duine eile na àite gus am faigh iad an duais.

Co-dhiù, chaidh am filmeadh gu lèir a dhèanamh ann an Eilean Mhanainn, agus ’s e Creneash a sheas mar am baile Èireannach. ’S e baile sean-fhasanta a th’ ann anns a bheil mullaichean tughaidh air cuid de na seann taighean fhathast. Agus tha am bogsa-fòn anns a’ bhaile fhathast uaine oir chaidh a pheantadh airson a film. ’S e bogsaichean dearga a th’ aca ann an Eilean Mhanainn – an aon rud ri Breatainn.

Ann an dòigh tha e car iongantach gur e Ned an t-ainm a bh’ air a’ bhodach Èireannach, agus Waking Ned a bh’ air a film, oir tha ceangal làidir eadar an t-ainm agus Creneash. Oir ’s e sin am baile far an robh Ned Maddrell a’ fuireach – am fear mu dheireadh aig an robh Gàidhlig Eilean Mhanainn mar chiad chànan. Agus roimhe sin bha fear eile ann an Creneash a bha gu math ainmeil. B’ esan Edward Faragher. Ach bha daoine eòlach air mar Neddy Beg Hom Ruy. Bha e na iasgair, sgrìobhadair, sgeulaiche is bàrd. Innsidh mi dhuibh tuilleadh mu dheidhinn an ath-sheachdain.

Faclan na Litreach: Eilean Mhanainn: Isle of Man; Na Stàitean Aonaichte: The United States; Creneash: Cregneash; sean-fhasanta: old-fashioned.

Abairtean na Litreach: ann an nòs traidiseanta mar chainnt an t-sluaigh: in an old traditional manner as the speech of the people; ceann a tuath an eilein: the north end of the island; dh’fhaodadh nach ann an X a bha iad: perhaps it’s not in X they were; gu ruige Ohio: to Ohio; bha i air a cleachdadh gu cunbhalach ann an grunn bhailtean: it was used regularly in several towns; a’ gabhail a-steach: taking in; thathar a’ tomhas: it is estimated; tùsan Manainneach: Manx origins; ’s ann san t-seann dachaigh aice a mhaireas an cànan beò no a gheibh i bàs: it is in her old home that the language will survive or die; gu h-àraidh ann an ùghdarrasan riaghlaidh an eile: particularly in the island’s governing authorities; còrr is: more than; na bu lugha na mìle: less than a thousand; a chaochail bliadhna às dèidh sin: who died the following year [a year after that]; a’ buannachadh a’ chrannchair nàiseanta: winning the national lottery; uiread de ghrad-iongantas a’ tighinn air: he gets such a shock [sudden surprise]; ’s gu bheil e a’ faighinn bàs sa spot: that he dies suddenly; duine eile na àite: another man in his place; gus am faigh iad an duais: so that they get the prize; anns a bheil mullaichean tughaidh air cuid de na seann taighean: in which some of the old houses have thatched roofs; chaidh a pheantadh: it was painted; bogsaichean dearga: red boxes; ann an dòigh tha e car iongantach: in a way it’s quite surprising/remarkable; am fear mu dheireadh: the last man; bha daoine eòlach air mar: people knew him as; Neddy Beg Hom Ruy: Neddy Beag Thom Ruaidh; iasgair, sgrìobhadair, sgeulaiche is bàrd: fisherman, writer, story-teller and poet..

Puing-chànain na Litreach: bha i fhathast aig fichead ’s a còig às a’ cheud dhen t-sluagh: it was still at [spoken by] 25% of the population. This is a revision of the linguistic point raised in Litir 166 (16.08.02) in which we looked at how to express percentages in Gaelic by saying às a’ cheud (out of 100). 66% would be seasgad ’s a sia às a’ cheud. But, of course, I might also have said aig a’ cheathramh chuid dhen t-sluagh or aig cairteal dhen t-sluagh (a quarter of the population). Note also the expression trì mìle deug duine which means “thirteen thousand people”. I might also have said (in a less traditional manner) trì-deug mìle duine. Both are acceptable. Note that in a number like this we use the singular noun duine, rather than the plural daoine.

Gnàths-cainnt na Litreach: a’ guidhe bàs dhi: wishing it would die [lit. wishing death to her].