10/08/2007

’S i an aon chànan

Am beul nam bàrd ’s nan èisg

As fheàrr gu càineadh

O linn Bhabel fhèin.

’S i as fheàrr gu moladh

’S as torrannaiche gleus

Gu rann no laoidh

A tharraing gaoth tro bheul.

’S i as fheàrr gu comhairl’

’S gu gnothach chur gu feum

Na aon teanga Eòrpach

Dh’aindeoin bòst nan Greug.

Sin earrann agaibh dhen dàn aig Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair – Moladh an Ùghdair don t-Seann Chànain Ghàidhlig. Chaidh fhoillseachadh an toiseach ann an seachd ceud deug, caogad ’s a h-aon (1751).

An robh am bàrd dha-rìribh mu na sgrìobh e? An robh e dha-rìribh dhen bheachd gun robh a’ Ghàidhlig os cionn a h-uile cànain eile san Roinn Eòrpa? Nas fheàrr gu càineadh is nas fheàrr gu moladh? Uill, ’s dòcha nach robh. Faisg air deireadh an dàin tha e ag ainmeachadh “MhicComb, an t-ùghdar mòr ri luaidh”. Is e seo an t-Urramach Daibhidh Malcolm a bha na mhinistear ann an Duddingston faisg air Dùn Èideann anns na bliadhnaichean ro sheachd ceud deug, ceathrad ’s a h-aon (1741).

Sgrìobh Malcolm air gnothaichean àrsaidh agus chuir e air adhart a bheachd gun robh ceanglaichean ann eadar a’ Ghàidhlig agus Laideann, a’ Ghreugais agus cànan nan Innseanach Darianach ann am Meadhan Ameireagaidh. ’S dòcha gun robh Alasdair, ged a bha e moiteil às a’ chànan aige, ri beagan fealla-dhà nuair a sgrìobh e an dàn. Seo an earrann sin a-rithist:

’S i an aon chànan

Am beul nam bàrd ’s nan èisg

As fheàrr gu càineadh

O linn Bhabel fhèin.

’S i as fheàrr gu moladh

’S as torrannaiche gleus

Gu rann no laoidh

A tharraing gaoth tro bheul.

’S i as fheàrr gu comhairl’

’S gu gnothach chur gu feum

Na aon teanga Eòrpach

Dh’aindeoin bòst nan Greug.

Tha an samhradh ann an-dràsta, ged a bhiodh e doirbh sin aithneachadh, ’s dòcha, ann am mòran sgìrean de dh’Alba. ’S e an samhradh seusan nam flùraichean agus is toigh leam an dualchas Gàidhlig a tha co-cheangailte ris na lusan a tha dùthchasach do dh’Alba. Bha mi a’ leughadh dàn eile aig Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair o chionn ghoirid – fear a tha gu math freagarrach airson an àm seo dhen bhliadhna. Is e sin Òran an t-Samhraidh.

Anns an dàn tha am bàrd ag ainmeachadh cuid de na lusan air a bheil mi eòlach agus as toigh leam. Seo iad agus bheir mi dìreach a’ Ghàidhlig dhuibh, feuch gum bi sibh gan aithneachadh: creamh, sòbhrach, ròs, neòinean, fraoch, biadh-eunain agus feada-coille.

An robh sibh eòlach air feadhainn dhiubh? Seo a-rithist iad agus bheir mi an t-ainm Beurla dhuibh cuideachd an turas seo: creamh, no wild garlic, sòbhrach, no primrose, ròs, rose, neòinean, daisy, fraoch, heather (fhuair sibh sin tha mi an dùil), biadh-eunain, wood sorrel, agus feada-coille. Nise tha mi a’ dèanamh dheth gur e feada-coille am wood sorrel cuideachd – Oxalis acetosella. Carson a thagh Mac Mhaighstir Alasdair dà ainm airson an aon luis anns an aon dàn? Uill, ’s dòcha ri linn-sa gun robh an dà ainm sin a’ ciallachadh dà lus eadar-dhealaichte. Ma tha fios aig duine agaibh air sin, bu mhath leam cluinntinn bhuaibh.

Bha aon lus eile ainmichte ann an Òran an t-Samhraidh – crios Chuchulainn. Crios Chuchulainn. A bheil sibh eòlach air? Tha an t-ainm Beurla snog gu leòr – ’s e sin meadowsweet. Ach tha an t-ainm Gàidhlig fichead turas nas fheàrr! A bheil sibh eòlach air Cuchulainn? Chan eil? Feumaidh sinn rudeigin a dhèanamh mu dheidhinn sin anns an ath Litir!

Faclan na Litreach: dàn: poem; dùthchasach: native, indigenous.

Abairtean na Litreach: As fheàrr gu càineadh o linn Bhabel: the best for criticising since the time of Babel; as torrannaiche gleus: has the most resounding potential; gu rann no laoidh: [the best] for stanza or lay; a tharraing gaoth tro bheul: that wind has ever drawn through mouth; na aon teanga Eòrpach [a] dh’aindeoin bòst nan Greug[ach]: than any European language despite the boasts of the Greeks; an robh am bàrd dha-rìribh?: was the poet in earnest?; gnothaichean àrsaidh: antiquarian matters; chuir e air adhart a bheachd: he proposed [his opinion]; cànan nan Innseanach Darianach: the language of the Darien Indians; moiteil às: proud of; ri beagan fealla-dhà: having a bit of fun; ged a bhiodh e doirbh sin aithneachadh: although it would be hard to recognise that; feuch gum bi sibh gan aithneachadh: to see if you can recognise them; a’ ciallachadh dà lus eadar-dhealaichte: meaning two different plants; crios Chuchulainn: meadowsweet [lit. Cuchullin’s belt]; fichead turas nas fheàrr: twenty times better.

Puing-chànain na Litreach: Am beul nam bàrd ’s nan èisg: in the mouth of the poets and satirists. Did you think èisg here referred to fish? That is an easy mistake to make because iasg is a funny word grammatically. Although there is a plural form (generally èisg but iasgan in one or two places – and na h-Iasgan is the Gaelic for the zodiac sign Pisces) the singular form is usually employed as a collective. “The fish shop” is bùth an èisg, using the genitive singular. So with the genitive plural article (nan) appearing with èisg it might have been a clue that we are dealing here with (an old) genitive plural form of the noun èisg (nominative plural èisgean) meaning a “satirist”.

Gnàths-cainnt na Litreach: ri [a] linn-sa: in his day (emphatic).