04/07/2014

Nuair a bha mi ann an Alba Nuaidh o chionn ghoirid, thachair mi ri Oighrig NicFhraing. Tha i à Alba bho thùs ach tha i air a bhith a’ fuireach ann an Alba Nuaidh fad ùine mhòr. Tha i am measg gaisgich is bana-ghaisgich na Gàidhlig a tha a’ fuireach ann an Màbu (agus cha bheag iad). Bha mi gu math toilichte coinneachadh rithe. Thug i lethbhreac dhomh dhen leabhar ghrinn aice Às a’ Bhràighe. Mo bheannachd oirre.

Tha an leabhar mu dheidhinn fear a bha na bhàrd ann an Alba Nuaidh anns an naoidheamh linn deug. B’ esan Ailean Dòmhnallach no Ailean an Rids mar a b’ fheàrr a dh’aithnicheadh e. Tha Ailean na dheagh eisimpleir de bheartas na Gàidhlig ann an Alba Nuaidh agus bu mhath leam rudeigin innse dhuibh mu dheidhinn.

Rugadh e ann an Allt an t-Srathain ann am Bràigh Loch Abar ann an seachd ceud deug, naochad ’s a ceithir (1794). B’ e a shloinneadh Ailean mac Alasdair ’ic Aonghais ’ic Alasdair Bhàin agus bhuineadh e do Dhòmhnallaich Bhoth Fhionndain. Bha athair Ailein, Alasdair Ruadh, na bhàrd cuideachd, a rèir choltais. Bha e cuideachd na dhròbhair. Tha e coltach gun d’ fhuair Ailean sgoil mhath ann an Gàidhlig is Beurla, ged a tha dùil gur ann san taigh-chèilidh, seach san sgoil, a dh’ionnsaich e tòrr dhen Ghàidhlig aige. Agus ’s ann san taigh-chèilidh a dh’ionnsaich e mu dhualchas Loch Abar agus na Gàidhealtachd.

Bha cùisean a’ fàs doirbh do Dhòmhnallaich Bhoth Fhionndain aig toiseach an naoidheamh linn deug. Ann an ochd ceud deug ’s sia-deug (1816), sheòl an teaghlach gu ruige Alba Nuadh. Ràinig iad tìr ann am Pictou, far an robh iomadach Gàidheal air a dhol romhpa. Ach cha robh iad an sin fada. Chùm iad a dol gu ruige Màbu ann an Eilean Cheap Bhreatainn, far an d’ fhuair iad fearann air druim no ‘rids’. ’S ann an uair sin a fhuair iad am far-ainm Rids.

Ann am Màbu bha iad am measg Ghàidheal Caitligeach, mòran aca à Loch Abar. An coimeas ri mòran de na co-chreutairean aca ann an Ameireagaidh a Tuath, cha robh iad aonarach. Bha Gàidhlig aig an nàbaidhean. Dh’èirich coimhearsnachd a bha gu bhith cha mhòr cho Gàidhealach ri gin anns an t-seann dùthaich. Tha Gàidhlig air a bruidhinn ann am Màbu chun an latha an-diugh.

Tha Oighrig a’ dèanamh coimeas eadar bàrdachd Ailein agus a’ bhàrdachd aig a’ Bhàrd MacIlleathain a bha a’ fuireach air tìr-mòr na h-Alba Nuaidhe ann an suidheachadh aonaranach. Anns an dàn ‘A’ Choille Ghruamach’, sgrìobh e:

Mun dèan mi àiteach, ’s mun tog mi bàrr ann

’S a’ choille ghàbhaidh chur às a bonn

Le neart mo ghàirdean, gum bi mi sàraicht’

Is treis air fàilinn mu ’m fàs a’ chlann.

Tha a’ bhàrdachd aig Ailean an Rids a’ sealltainn beachd gu math eadar-dhealaichte. Bha e gu mòr a’ moladh na dùthcha ùr anns an d’ fhuair e fhèin is mòran Ghàidheal eile comraich.

Nis o ’n thàinig thu thar sàile

Chum an àite ghrinn,

Cha bhi fàilinn ort ri d’ latha

’S gach aon nì fàs dhuinn fhìn:

Gheibh thu mil air bhàrr nan lusan

Siùcar agus tì,

’S fheàrr dhut siud na ’n tìr a dh’fhàg thu

Aig a’ ghràisg na frìth.

Bheir sinn sùil a bharrachd air Ailean an Rids, agus a chuid bàrdachd, an-ath-sheachdain.

tha i air a bhith a’ fuireach ann an Alba Nuaidh fad ùine mhòr: she’s been living in Nova Scotia for a long time; a tha a’ fuireach ann an Màbu (agus cha bheag iad): who live in Mabou (and they are not scarce); thug i lethbhreac dhomh dhen leabhar ghrinn aice: she gave me a copy of her fine book; fear a bha na bhàrd: a man who was a bard; ged a tha dùil gur ann san taigh-chèilidh, seach san sgoil, a dh’ionnsaich e tòrr: although it’s thought it was in the ceilidh-house, rather than at school, that he learned a lot; far an robh iomadach Gàidheal air a dhol romhpa: where many Gaels had gone before them; far an d’ fhuair iad fearann: where they got land; am measg Ghàidheal Caitligeach: among Catholic Gaels; an coimeas ri mòran de na co-chreutairean aca: compared to many of their fellows; ri gin anns an t-seann dùthaich: as any in the old country; mun dèan mi àiteach, ’s mun tog mi bàrr ann: before I cultivate the land and raise a crop; ’s a’ choille ghàbhaidh chur às a bonn: and clear the awful forest; is treis air fàilinn mu ’m fàs a’ chlann: and (my) strength will fail before my children have grown; o ’n thàinig thu thar sàile: since you came across the sea; chum an àite ghrinn: to the fine place; gach aon nì fàs dhuinn fhìn: everything growing for us; gheibh thu mil air bhàrr nan lusan: you’ll get honey from the flowers; ’s fheàrr dhut siud na ’n tìr a dh’fhàg thu: that’s better for you than the land you left; aig a’ ghràisg na frìth: to the rabble as a deer forest .

There is evident disagreement on the Gaelic original for Bohuntin. I have followed Iain Taylor’s Both Fhionndain ‘Fintan’s Hut’ possibly referring to a saint, as this is relatively close to Ailean the Ridge’s own interpretation of Both-fhiunntain). However Watson gives Both Chunndainn ‘Booth of the Confluence’. 

mar a b’ fheàrr a dh’aithnicheadh e: as he was best known (recognised).

Tha “Litir do Luchd-ionnsachaidh” air a maoineachadh le MG ALBA