23/11/2012

O chionn bliadhna no dhà, chuir mi seachad madainn ann an coille-chnò. Uill, leis an fhìrinn innse, cha robh mòran chnothan innte. Mar sin, ’s dòcha gum bu chòir dhomh coille-challtainn a ghabhail oirre. Tha an dà chuid – coille-chnò agus coille-challtainn – a’ ciallachadh coille anns a bheil gu leòr de chraobhan calltainn. Ann am Beurla, ’s e hazel wood a chanas daoine rithe.

            ’S toigh leam coilltean-calltainn agus bha an tè sin gu math brèagha. Ach bha mi ann airson adhbhar, a bharrachd air bòidhchead na coille fhaicinn. Bha mi fhìn is caraid dhomh còmhla ri tè de luchd-siubhail na Gàidhealtachd – Easaidh Stiùbhart. Tha Easaidh ainmeil airson a bhith ag aithris sgeulachdan Gàidhlig, feadhainn dhiubh a bhiodh a seanair, Ailidh Dall, ag innse. Bho àm gu àm, bidh i a’ sealltainn do dhaoine mar a bhiodh an luchd-siubhail a’ togail an cuid theantaichean. Bha iad a’ cleachdadh shlatan calltainn.

            Agus, ged nach ann leis an luchd-siubhail a tha na coilltean-calltainn, chan e mèirle a th’ ann a bhith a’ toirt shlatan calltainn a-mach asta. Mar a chanas an seanfhacal ainmeil, a tha cho fìor ’s a ghabhas – breac à linne, slàt à coille, ’s fiadh à fireach – mèirle nach do ghabh duine riamh nàir’ aiste.

            Bha Easaidh a’ fuireach ann an Luirg nuair a bha i òg. Taobh a-muigh a’ bhaile, bha coille-challtainn far am biodh an luchd-siubhail a’ buain shlatan airson an cuid theantaichean. Bha iad a’ faighinn cead airson sin. Ach, an latha taobh Loch Nis, chuimhnich sinn air an t-seanfhacal – breac à linne, slat à coille…!

            ’S e as coireach gun robhar a’ cleachdadh calltainn, seach slatan craoibhe eile, gu bheil calltainn nas fhasa a lùbadh, agus nas fhasa car a chur ann. Bha sinn anns a’ choille anns a’ Chèitean. Shaoil mi gur dòcha gur e sin an t-àm as fheàrr sa bhliadhna airson slatan a lùbadh, nuair a tha sùgh ag èirigh as t-earrach. Ach bha mi ceàrr. Dh’inns Easaidh dhomh gur ann aig deireadh na bliadhna a bhiodh iad a’ buain nan slatan calltainn oir cha robh uiread de shùgh anns na craobhan an uair sin.

            Bhiodh iad a’ coimhead airson slatan dìreach gun char, feadhainn a bha tiugh gu leòr airson an canabhas a chumail suas ach gun a bhith ro thiugh airson lùbadh gu furasta. An uair sin, bhiodh na slatan air an seatadh, mar a chanadh iad. Bhiodh iad a’ cur an dàrna cinn dheth san talamh – an ceann a bu tighe. Bhiodh iad a’ cur a’ chinn eile, an ceann caol, ann an eag ann an gàrradh, le lùb ann. Mar a bhiodh an ùine a’ dol seachad, bhiodh iad a’ cur lùb na bu mhotha is na bu mhotha anns an t-slait gus am biodh an cumadh ceart oirre. Bhiodh an gnothach gu lèir a’ toirt beagan mhìosan. Bhiodh an t-slat deiseil airson a dhol air an rathad as t-samhradh.

            Ann an cuid de dh’àiteachan, bhiodh daoine a’ dèanamh preasarlach no preas-choille de choilltean-calltainn. An e sin an seòrsa coille anns an robh Easaidh a’ faighinn a slatan? Dh’inns i dhomh nach e. Agus tha a’ cheist air èirigh – an robh na Gàidheil a’ dèanamh phreasarlach de choilltean-calltainn uiread ’s a bha sinn a’ smaoineachadh? Bheir sinn sùil air a’ cheist sin an-ath-sheachdain.

a bharrachd air bòidhchead na coille fhaicinn: in addition to seeing the beauty of the wood; mar a bhiodh an luchd-siubhail a’ togail an cuid theantaichean: how the travelling people would erect their tents; chan e mèirle a th’ ann a bhith a’ toirt shlatan calltainn a-mach asta: it’s not theft to take hazel rods out of them; an latha taobh Loch Nis: [on] the day on Loch Ness-side; nas fhasa a lùbadh: easier to bend; nas fhasa car a chur ann: easier to put a turn/twist in it; anns a’ Chèitean: in May; nuair a tha sùgh ag èirigh: when sap is rising; gur ann aig deireadh na bliadhna a bhiodh iad a’ buain X: that it was at the end of the year that they would harvest X; slatan dìreach gun char: straight rods without a kink; tiugh gu leòr airson an canabhas a chumail suas: thick enough to keep the canvas up; an dàrna ceann dheth san talamh: one end of it in the ground; an ceann a bu tighe: the thicker end; eag ann an gàrradh: a notch in a stone wall; gus am biodh an cumadh ceart oirre: until it had the correct shape; bhiodh daoine a’ dèanamh preasarlach no preas-choille: people would coppice the wood; uiread ’s a bha sinn a’ smaoineachadh: as much as we were thinking.

breac à linne, slàt à coille, ’s fiadh à fireach – mèirle nach do ghabh duine riamh nàir’ aiste: a salmon from the pool, a stick from the wood and a deer from the hill – theft that never shamed a man. In some dialects breac is the salmon, although it more commonly represents the brown trout.

Tha “Litir do Luchd-ionnsachaidh” air a maoineachadh le MG ALBA