11/01/2008

Lorg mi abairt an latha eile ann an leabhar sheanfhaclan. Tha i a’ buntainn air daoine air a bheil cus cabhaig. Tha uiread de chabhaig orra rudeigin a dhèanamh ’s nach eil iad ga dhèanamh cho math ’s a bu chòir. ’S ann à Siorrachd Pheairt a tha i: Pruidh, deirist, a bhò riabhach! ’S fheàirrd thu buarach! Tha e a’ ciallachadh “Come, stand still, brindled cow! You would be the better of a fetter! Pruidh, deirist, a bhò riabhach! ’S fheàirrd thu buarach!

Air an dearbh latha a leugh mi sin, thàinig mi tarsainn air sreath ghairmean a bhios daoine a’ cleachdadh nuair a tha iad ag èigheachd air beathaichean, agus ag iarraidh orra dhol gan ionnsaigh. Bha iad à Bàideanach. Ri bò, chanadh muinntir Bhàideanach “Pruidh-dhè”. Pruidh-dhè.

Chaidh mi gu faclair Dwelly agus bha e ann a sin ceart gu leòr. Pruidh – call to cattle, cow or calf. Bha Pruidh-dhè ann cuideachd, agus pruidh-é agus pruidh-dhè bheag a bharrachd air pruidh seo agus pruigean.

Tha e coltach gun deach na h-abairtean sin bho Ghàidhlig gu Albais no bho Albais gu Gàidhlig, oir tha am faclair Albais agam a’ toirt seo: Prow, Pru, Prui, Prutchee, Ptru, Ptrui, Ptruch, Ptruchie agus Ptrumai mar dhòighean airson a bhith a’ gairm air crodh – agus uaireannan air each no air eich.

’S e an sgoilear Gàidhlig, Alasdair MacBheathain, a sgrìobh am pàipear mu abairtean à Bàideanach – oir ’s ann à Bàideanach a bha e fhèin. Agus thuirt e rudeigin inntinneach mun fhacal a chleachdadh iad airson a bhith a’ gairm air each. Chanadh iad “progaidh”. Progaidh. Thuirt MacBheathain gur ann bhon Albais a thàinig sin don Ghàidhlig, ach gur ann bhon Fhraingis a bha e bho thùs – bho approchez.

Cha chreid mi nach eil barrachd sa chumantas eadar a’ Ghàidhlig agus Albais na tha sinn ag aideachadh aig amannan. Bidh sibh eòlach, ’s dòcha, air an fhacal a chleachdas daoine airson bruidhinn ri caora no uan – ciridh. ’S ann tric a chuala mi muinntir na Comraich ag èigheachd “Ciridh, ciridh, ciridh!” ri caoraich nuair a bha mi òg. Uill, chaidh mi don fhaclair Albais agus bha am facal K-e-e-r-i-e ann – Keerie –– a call to a lamb or sheep.

Tha cuid de na gairmean eadar-nàiseanta. Mar eisimpleir, puisidh airson bruidhinn ri cat, agus diug no diugaidh airson labhairt ri cearc. Ach bha abairt inntinneach eile aig MacBheathain airson bruidhinn ri cat no piseag – ’s e sin stididh – no uaireannan tididh no stidean no stìdean. Bha e fhèin dhen bheachd gun tàinig iad sin bho Albais gu Gàidhlig oir tha cheet no cheetie ann an Albais a’ ciallachadh cat no piseag. Anns an t-seann Bheurla bha chit a’ ciallachadh beathach òg no piseag agus cluinnear kit fhathast airson cuilean sionnaich ann am Beurla.

Ach dè chanas sinn ri cù? Uill, tha facal agam a bhios mi ag èigheachd ris a’ chù agam agus bidh e an-còmhnaidh a’ tighinn thugam. Nise, feumaidh mi ràdh nach eil Beurla aig a’ chù agam ann. ’S e cù Gàidhealach a th’ ann agus ’s e abairtean Gàidhlig an aon fheadhainn air a bheil e eòlach. Mholainn sin do dhuine sam bith agaibh a tha a’ beachdachadh air cuilean fhaighinn. Cùm Gàidhlig ris. Cha leig thu leas ach beagan abairtean ionnsachadh, agus tha e uabhasach math airson a bhith a’ toirt air clann, aig nach eil ach Beurla, beagan Gàidhlig fheuchainn.

Agus an cù agamsa? Dè dh’èigheas mi ris a bheir e air ais thugam nuair a tha e a’ ruith sa phàirc? Dè th’ ann ach “Briosgaid!”

Faclan na Litreach: Siorrachd Pheairt: Perthshire; Bàideanach: Badenoch; pruidh-dhè: call to a cow; Albais: Scots (language); Alasdair MacBheathain: Alexander Macbain; progaidh: call to a horse; ciridh: call to a sheep or lamb; puisidh, stididh: call to a cat; diug, diugaidh: call to a hen; piseag: kitten; briosgaid: biscuit.

Abairtean na Litreach: ann an leabhar sheanfhaclan: in a book of proverbs; a’ buntainn air daoine air a bheil cus cabhaig: it concerns people who are in too much of a rush; tha uiread de chabhaig orra: they are in so much of a hurry; thàinig mi tarsainn air sreath ghairmean: I came across a series of calls; dhol gan ionnsaigh: to go towards them; airson a bhith a’ gairm air crodh: for calling cattle; bho thùs: originally; cha chreid mi nach eil barrachd sa chumantas eadar X agus Y: I reckon that X and Y have more in common; muinntir na Comraich: the people of Appleclross; cuilean sionnaich: fox cub; bidh e an-còmhnaidh a’ tighinn thugam: he always comes to me; an aon fheadhainn air a bheil e eòlach: the only ones he knows; mholainn sin do dhuine sam bith agaibh a tha a’ beachdachadh air cuilean fhaighinn: I’d recommend that to anyone among you who is thinking of getting a puppy; cùm Gàidhlig ris: speak [keep] Gaelic to him; cha leig thu leas ach beagan abairtean ionnsachadh: you only need to learn a few phrases; airson a bhith a’ toirt air clann, aig nach eil ach Beurla, beagan Gàidhlig fheuchainn: to make children, who only speak English, try a little Gaelic; dè dh’èigheas mi ris a bheir e air ais thugam?: what do I shout to him that brings him back to me?; a’ ruith sa phàirc: running in the park.

Puing-chànain na Litreach: The point I make in the Litir about using only Gaelic with your dog, even if you’re a learner, is deadly serious. It is a wonderful way of raising awareness in the community, of teaching basic Gaelic to children in a situation that they really enjoy and, of course, of encouraging the use of the language in your household. Here are the basic commands I use (and which I supply – with attached phonetic guide – to the kennels when he goes for a “holiday”): Suidhe [SOO-ee] sit; Trobhad [TROE-ut] come to me; Fuirich [FOOR-ich] stay/don’t move; Thig [heek] come with me; Laigh [lie] lie down; Cù math [Koo MAH] good dog; Biadh [BEE-ugh] food; Cuairt [KOO-urst] walkies; Sìos [SHEE-us] (get) down; Suas [SOO-uss] (jump) up; Spòg [spawk] (give me your) paw; and, of course, Briosgaid! [BRISK-utch] come to me – I have a treat for you!

Gnàthas-cainnt na Litreach: ’S fheàirrd thu buarach!: you would be the better of a fetter. ’S fheàirrd thu beagan fois – you would be the better of a little rest.