20/10/2007

Bha mi ag innse dhuibh mu dhà bheathach annasach anns an Litir mu dheireadh. Chan e gu bheil na h-ainmhidhean annasach annta fhèin, ach gu bheil iad car neo-àbhaisteach far a bheil iad – air eileanan Loch Laomainn. B’ iad an dathas agus seòrsa de ualabai.

Mus fhàg sinn Loch Laomainn agus a chuid bheathaichean, tha mi airson innse dhuibh mu chreutair eile – eun – a tha a’ fuireach ann. Cha chanadh tu gu bheil e annasach ach, gu dearbh, chan eil e pailt ann an Alba. ’S e sin an capall-coille.

Bha mi a’ leughadh leabhar an latha eile anns an robh iomradh air Loch Laomainn. ’S e an leabhar “Highways and Byways in the West Highlands” leis an eòlaiche-nàdair, Seton Gòrdan nach maireann. Chaidh fhoillseachadh an toiseach ann an naoi ceud deug, trithead ’s a còig (1935). Uaireigin roimhe sin, chaidh an t-ùghdar gu ruige Innis Caillich ann an Loch Laomainn. Bha e air cluinntinn gum biodh grunn chapall-coille a’ cur seachad na h-oidhche air na craobhan-giuthais anns an eilean. Gach oidhche bhiodh iad a’ falbh o thìr-mòr, agus a’ dèanamh air an eilean.

Ro dhol fodha na grèine, chaidh Gòrdan agus a chompanaich a-mach don eilean. Dhìrich iad don choille far a bheil na craobhan-giuthais. Dh’fhuirich iad an sin gu sàmhach, a’ feitheamh gus an nochdadh na h-eòin. Dh’fhàs a’ ghealach agus na rionnagan soilleir anns na speuran. Dh’fhàs an t-adhar dorch. Ach cha do nochd na capaill-choille.

Nuair a bha mise ann an Loch Laomainn cha do dh’fheuch mi ri capall-coille a lorg. Ach, a rèir choltais, tha iad fhathast ann. Tha co-dhiù aon eilean ann far am bi iad a’ nochdadh. Eadar naoi ceud deug naochad ’s a còig (1995) agus naochad ’s a naoi (1999), lorgadh – sa chuibheas – naoi capaill-choille anns an eilean sin aig àm a’ chunntaidh gach bliadhna. Tha sin a’ riochdachadh trithead ’s a seachd eòin anns gach cileameatair ceàrnagach – an tricead as àirde ann an Alba.

Bha mi a’ fuireach ann an Innis Mhearain – an t-eilean as motha anns an loch. Bidh fios aig cuid agaibh, ’s dòcha, gu bheil àite san eilean airson rùisgtearan. Uill, tha mi airson a ràdh gun robh mo chuid aodaich orm fad na h-ùine! Agus chan fhaca mi duine a bh’ air a chaochladh!

Tha Innis Mhearain – no Inchmurrin – a’ faighinn ainm bhon Naomh Mearain aig an robh caibeal anns an eilean. ’S e an naomh a tha gu mòr co-cheangailte ri Pàislig – Saint Mirren ann am Beurla. Tha sgioba ball-coise ann am Pàislig a tha a’ giùlain ainm.

’S e àite laghach a th’ ann an Innis Mhearain, agus bidh mòran aig a bheil bàtaichean a’ tadhal air oir tha taigh-òsta ann. Tha feadhainn a tha a’ fuireach ann an sàs ann an sgitheadh-uisge. Uill, carson nach bitheadh, agus àite freagarrach taobh a-muigh an taigh aca.

Bha seann charaid dhomh a bhuineadh don Chomraich, nach eil beò tuilleadh, na phoileas ann an Lus air bruach Loch Laomainn an dèidh a’ Chogaidh. Abair na stòiridhean a dh’innis e dhomh mu bhith a’ coimhead airson daoine a bh’ air a dhol a dhìth anns an loch. Uaireannan cha d’ fhuair iad lorg idir air na cuirp aca. B’ fheàrr leam gun robh mi air na stòiridhean aige a chlàradh oir is beag a’ chuimhne a th’ agam orra a-nise.

Faclan na Litreach: neo-àbhaisteach: unusual; dathas: fallow deer; ualabai: wallaby; pailt: plentiful; capall-coille: capercaillie; dhìrich: ascended, climbed; tricead: frequency; Innis Mhearain: Inchmurrin; rùisgtearan: nudists, naturists; Naomh Mearain: St Mirren; caibeal: chapel; sgitheadh-uisge: water-skiing: Lus: Luss; clàradh: record[ing].

Abairtean na Litreach: agus a chuid bheathaichean; and its animals; anns an robh iomradh air Loch Laomainn: in which there was a mention of Loch Lomond; leis an eòlaiche-nàdair, Seton Gòrdan nach maireann: by the naturalist, Seton Gordon, deceased; uaireigin roimhe sin: sometime before that; a’ cur seachad na h-oidhche air na craobhan-giuthais: spending the night on the pine trees; bhiodh iad a’ falbh o thìr-mòr, agus a’ dèanamh air an eilean: they would leave the mainland and make for the island; ro dhol fodha na grèine: before sunset; a’ feitheamh gus an nochdadh na h-eòin: waiting until the birds would appear; dh’fhàs a’ ghealach agus na rionnagan soilleir anns na speuran: the moon and the stars grew bright in the heavens; far am bi iad a’ nochdadh: where they appear; a’ riochdachadh trithead ’s a seachd eòin anns gach cileameatair ceàrnagach: representing 37 birds per square kilometre; tha mi a’ dèanamh dheth: I reckon; gun robh mo chuid aodaich orm: that my clothes were on me; duine a bh’ air a chaochladh: [any] person that was otherwise; tha sgioba ball-coise ann am Pàislig a tha a’ giùlain ainm: there is a football team in Paisley which carries his name; carson nach bitheadh?: why wouldn’t [they] be?; a bhuineadh don Chomraich: who belonged to Applecross; abair na stòiridhean a dh’innis e dhomh: what stories he told me; daoine a bh’ air a dhol a dhìth: people who had gone missing; is beag a’ chuimhne a th’ agam orra: I remember little of them.

Puing-chànain na Litreach: lorgadh – sa chuibheas – naoi capaill-choille: nine capercaillie – on average – were found. If you find mathematical terminology difficult in Gaelic, Stòrlann Nàiseanta na Gàidhlig produced a Faclair Matamataig/Maths Glossary last year – it’s very useful. In the schools, cuibheas is the noun used for “average” or “mean”; cuibheasach is its equivalent adjective. Median is meadhan (noun) or meadhanach (adjective).

Gnàthas-cainnt na Litreach: Chan e gu bheil na h-ainmhidhean annasach annta fhèin: it’s not that the animals are unusual in themselves.